Yn 1970 cyhoeddwyd y gyfrol arloesol Yr Aelwyd Hon gan olygyddiaeth Gwyn Thomas, oedd yn cynnwys diweddariadau o hen farddoniaeth Gymraeg gan Bedwyr Lewis Jones, Derec Llwyd Morgan a Gwyn Thomas ei hun, cyfrol sydd wedi bod wrth benelin sawl un wrth astudioâr Gymraeg yn mewn ysgol a phrifysgol. Dros ddeugain mlynedd yn ddiweddarach penderfynodd yr ysgolhaig droi yn Ă´l unwaith eto at ein barddoniaeth Gymraeg gynnar, y tro hwn gan ganolbwyntio ar y canu englynol cynnar:
âMi ddechreuais feddwl, unwaith eto, ei bod hiân bechod ei bod hiân haws i ddarllenwr Cymraeg gael gafael ar fersiynau dealladwy oâr hen ganu hwn yn Saesneg nag yn Gymraeg. Ac am yr ail waith mi benderfynais geisio cyflwyno cyfran oân hen ganu ni fel cenedl yn Gymraeg,â meddai yn y Rhagarweiniad iâr gyfrol.<br />
Maeâr hen englynion sydd wedi eu diweddaru yn y gyfrol hon, dros deugain cyfres o englynion i gyd, iâw cael mewn dwy brif lawysgrif, sef Llyfr Du Caerfyrddin (tua 1250) a Llyfr Coch Hergest (rhwng 1382 a thua 1405), ac yn cynnwys canu crefyddol, canu natur a gwireb ac englynion sydd â chysylltiad â chwedlau, ac yn benodol y tri phrif gylch o englynion chwedlau: Canu Llywarch Hen, Canu Urien a Chanu Heledd. Ystyrir y canu englynol hwn ymysg y cerddi canoloesol mwyaf apelgar i gynulleidfa fodern o safbwynt yr arddull uniongyrchol a hefyd eu cynnwys. Pwysleisia Gwyn Thomas maiâr un peth yn anad dim arall y ceisiodd ei wneud gydaâr diweddariadau newydd yma oedd sicrhau fod yna rythm yn y linellau.
- Cyhoeddwr: Cyhoeddiadau Barddas,
Ar hyd ei yrfa, fe geisiodd yr Athro Gwyn Thomas ddehongli a symleiddioâr testunau llenyddol y buân ymdrin â hwy ar gyfer y darllenydd âcyffredinâ na chafodd y fraint o ddilyn cwrs gradd yn y Gymraeg â rhoi testunauâr gorffennol pell yn iaith heddiw a datgloiâr dirgelwch. Dyna oedd bwriad y gyfrol <i>Yr Aelwyd Hon</i> ddeugain a phump o flynyddoedd yn Ă´l, pan gyflwynodd ddiweddariadau oâr canu arwrol ac o beth o'r canu englynol yn 1970. Nawr fe gyhoeddir ei ddehongliad oâr canu englynol cynnar syân cwblhau canuâr cyfnod. Yr oedd yr englynion hyn ar gael yn Saesneg eisoes a bellach maent ar gael yn hwylus a hylaw yn Gymraeg.
Dosberthir y canu hwn i nifer o ddosbarthiadau: Canu Crefyddol, Canu Natur a Gwirebau, Englynion a fuân rhan o chwedlau, Canu Llywarch Hen, Canu Urien, Canu Heledd, ac Englynion Cadwallon. Yn y rhagymadrodd iâr cerddi trafodir y dehongli a fu arnynt o ddyddiau William Owen [Pughe] hyd at argraffiad safonol Syr Ifor Williams a chyfraniadau nifer o ysgolheigion cyfoes. Trafodir y fydryddiaeth, sef y gwahanol fathau o englynion aâu nodweddion mydryddol, ynghyd ag ambell bwynt o ramadeg syân effeithio ar y canu. Dawâr rhagymadrodd i ben gyda thrafodaeth ar awduraeth yr englynion a phwt byr ar oed y canu.
Maeâr hen ffefrynnau yma i gyd: âCân yr Henwrâ, âBaglan Brenâ, âEiry Mynyddâ, âClaf Abercuawgâ, âStafell Gynddylanâ, âEryr Pengwernâ, âY Dref Wenâ, ond yn ogystal ââr rhain cynhwyswyd englynion eraill oâr cyfnod cynnar syân ymddangos yma ac acw yn y llawysgrifau, gan gynnwys Englynion y Juvencus; Englynion y Beddau; cyfresi a fu ar un adeg ynghlwm wrth chwedlau fel Chwedl Taliesin a hanes boddi teyrnas Gwyddno Garanhir, sef Cantreâr Gwaelod; englynion syân gysylltiedig â Chwedl Geraint fab Erbin oâr Mabinogion; âEnglynion Cadwallonâ; ynghyd ââr gerdd hyfryd âCyntefin Ceinaf Amserâ.
Does dim posib peidio â sĂ´n am un englyn o blith englynion Canu Llywarch Hen, sef yr englyn âIâr Ddeilen Honâ, syân cynnwys un oâr llinellau mwyaf cofiadwy yn holl lenyddiaeth Cymru, llinell syân crynhoi byrder a breuder bywyd mor gryno ag syân bosib: âHi hen â eleni ganedâ, neu a dyfynnuâr diweddariad: âMae hiân hen â eleni yâi ganedâ (t. 126).
Mae dod ââr holl englynion hyn ynghyd o fewn yr un clawr yn gymwynas fawr, ond maeâr diweddariadau lawn mor werthfawr drwy gyflwyno fersiwn diweddar syân seiliedig ar ddysg nifer o ysgolheigion amlycaf ein cyfnod. Diolch, felly, iâr golygydd aâr diweddarwr am ei sensitifrwydd ac am drylwyredd ei lafur. Mae clawr y gyfrol, o waith deheuig Olwen Fowler, syân seiliedig ar rannau o Lyfr Coch Hergest, yn syber ac addas iawn iâr testun.
Gallaf innau gofioân Ă´l, union bum mlynedd a deugain, i dryblith darlithiau Mr Brinley Rees am naw ar fore Gwener yn y Coleg ar y Bryn, pan gawsom, yn ddosbarth o israddedigion, ein cyflwyno gyntaf i dristwch llawer oâr canu hwn syân sĂ´n am golled, ac syân gipdrem hiraethus yn Ă´l ar yr hyn a fu.
- Dafydd Ifans @ www.gwales.com,